Nationale verzoening - illusoire op zijn best en demagogisch op zijn slechtst

CONTRAPUNT - De ernstige schendingen van de mensenrechten door de militaire dictatuur (1980-1988) hebben de natie diep verdeeld. De pijnlijke scheidslijnen hebben zelfs families uiteengedreven. Aan dit verdriet van Suriname voorbij gaan en tegelijkertijd oproepen tot nationale eenheid is illusoire op zijn best, en demagogisch op zijn slechtst.

Schilderij van de gerenommeerde Zuid-Afrikaanse kunstenares Marlene Dumas over de Decembermoorden. Speciaal gemaakt voor de tentoonstelling Roemers Drieling georganiseerd door documentairemaker Cindy Kerseborn en Stichting Cinemake Foundation in samenwerking met het Centrum voor Beeldende Kunst Amsterdam Oost.

VOOR NATIONALE VERZOENING is interpersoonlijke verzoening tussen daders en slachtoffers c.q. nabestaanden niet noodzakelijk en vaak ongewenst. Harvard professor en moraalfilosoof T.M. Scanlon schreef in zijn boek Moral Dimensions: 'In geval van massamoord en ernstige schendingen van de mensenrechten lijkt niet alleen verwijt, maar ook het publiek uiten van dat verwijt noodzakelijk. Dat is waarom slachtoffers van zulke misdaden, en hun families, zo krachtig bezwaar maken als de daders niet worden bestraft en behandeld blijven worden als normale leden van de samenleving. Hun claim is niet alleen dat het passend is om verontwaardiging en misnoegen te voelen, of dat het passend is dat de daders de prijs voor hun misdaden betalen (...). Het punt is ook dat er iets oneigenlijks is aan het gevraagd worden de daders als respectabele burgers te behandelen, of van anderen te accepteren dat zij hen als zodanig behandelen.' (vertaling TP). De door Scanlon beschreven morele dissonantie wordt soms ook enigszins aangevoeld door de verantwoordelijken voor de ernstige schendingen van de mensenrechten. Tenminste als we de woorden van de president van de republiek in zijn 'open' brief van 25 juli mogen geloven: 'Nu ik President ben, hoor ik er te zijn voor de hele samenleving. Ik kan me nauwelijks een voorstelling maken hoe het voor de nabestaanden moet zijn om mij in deze positie te zien.' De goed verstaander leest naast een onbedoelde schuldbekentenis een ontkiemend besef van morele ongerijmdheid. Waaruit bestaat die ongerijmdheid?

Moreel leed

VAN EEN PRESIDENT mag, gezien de constitutionele eisen aan het presidentschap, worden verwacht dat hij (of zij) het recht op leven en andere mensenrechten beschermt en heeft beschermd. Dat hij de rechtsgelijkheid en rechtszekerheid van elke burger, zonder te discrimineren, respecteert en heeft gerespecteerd. Een president die de rechtsbescherming van slachtoffers en nabestaanden met een zelfamnestiewet onder de voet loopt, om zelf als hoofdverdachte in een lopend strafproces tegen massamoord het afleggen van verantwoording te ontlopen, frustreert ernstig die legitieme verwachtingen. Zo een presidentschap voegt moreel leed toe aan het lijden van nabestaanden. Zonder rechtsbescherming van het leven heerst gekwetst rechtsgevoel, angst en onveiligheid. Zeker na de verschrikkingen van de brandstichtingen, ontvoeringen, folteringen en moorden, de laster tegen de slachtoffers en de lange nacht van ontkenning, leugen en rechteloosheid, is zo een presidentschap in de geest van het internationaal humanitair recht een onacceptabele situatie. Ook al heeft die president als machthebber, in verkiezingen zonder equality of arms, een paar tienduizend stemmen weten te verzamelen.

'Cheap reconciliation'

DE NOTIE VAN nationale verzoening is opgekomen in post-dictatoriale en post-apartheid omstandigheden, waarbij samenlevingen de grote schisma's als gevolg van ernstige schendingen van de mensenrechten trachtten te overbruggen. Nationale verzoening beoogt herstel van de democratische rechtsorde en mensenrechten en niet onbelangrijk: verzachting van het leed van en recht doen aan slachtoffers en nabestaanden. Berechting van de ergste misdaden en hoofdverantwoordelijken, waarheidscommissies, compensatie en reparatie regelingen, openbaar excuus, eerherstel en gedenktekens voor de slachtoffers, het zijn verschillende vormen van gerechtigheid die tegemoet komen aan het rechtsverlangen en het lijden van de getroffenen en hun families. Soms wordt de leuze van nationale verzoening om machtspolitieke redenen misbruikt door daders, om nabestaanden moreel tot 'vergeving', lees subassertiviteit, te dwingen. In de onderzoeksliteratuur wordt dan gesproken van 'false reconciliation' of 'cheap reconciliation'.

Verworvenheden

DE FILOSOFEN WILHELM Verwoerd (Zuid-Afrika) en Trudy Govier (Canada) hebben jarenlang onderzoek gedaan naar de Zuid-Afrikaanse post-apartheidervaringen met processen van nationale verzoening. In een poging de begripsverwarring rond verzoening te boven te komen, conceptualiseerden zij nationale verzoening als processen van herstel en opbouw van vertrouwen. Vertrouwen is nodig om in de samenleving met onvermijdelijke conflicten en problemen productief te kunnen omgaan. Verwoerd en Govier maakten onderscheid tussen de domeinen stoppen van geweld, samenwerking en vriendschap. Gezien de doelen in de drie domeinen verschillen worden ook verschillende vertrouwensniveau 's gevraagd. Om het geweld te stoppen is een vertrouwensniveau zoals dat in interpersoonlijke vriendschap wordt gevraagd een overdreven eis. Vanuit het concept van vertrouwen kent Suriname belangrijke verworvenheden als het gaat om nationale verzoening. De ontvoeringen, folteringen en moorden zijn gestopt. De militaire dictatuur maakte plaats voor een formeel democratische rechtsorde. Zeven vreedzame verkiezingen vonden plaats. Suriname werd, hoewel nog niet verwerkt in de nationale wetgeving, partij bij het Internationaal Strafhof. De doodstraf werd formeel afgeschaft. In parlement, arbeidsorganisaties en verenigingen wordt samengewerkt, ongeacht verschil in narratieven over de barbarij van het verleden. Dat nabestaanden en mensenrechtenorganisaties zich beijveren voor de integriteit en ongestoorde voortzetting van het 8 december strafproces tekent de verworvenheid van gegroeid onderling vertrouwen. Zij vertrouwen er immers op dat alle partijen, ook in het geval van het strafrechtelijk afleggen van verantwoording voor ernstige misdrijven als moord, de afgesproken vreedzame kaders van de grondwet zullen respecteren. Zonder aanziens des persoon.

Integriteitsherstel

DE STRIJD VAN de slachtoffers, nabestaanden en democraten voor gerechtigheid en vrede was niet de enige factor, maar wel de ethisch drijvende kracht in de realisatie van de verworvenheden van nationale verzoening. Echter, naast die verworvenheden zijn er nog steeds uitdagingen in het proces van nationale voorziening. Het probleem van daders in het openbaar bestuur en gewapende machten vormt zo een uitdaging. Het is een illusie te denken dit probleem op te kunnen lossen door van nabestaanden te eisen, al dan niet onder geweldsdreiging, de dadersmacht moreel als onvermijdelijk en onveranderlijk te accepteren. Slachtoffers en nabestaanden hebben al de hoogste prijs betaald. Zij zijn ernstig ontrecht en disempowered. Voor healing en verzoening zijn voor nabestaanden juist empowering ervaringen noodzakelijk. Er zijn bestuurders en functionarissen voor veel minder afgetreden. Het is redelijk en billijk met het oog op verdere verdieping en consolidatie van het proces van nationale verzoening, van daders te vragen dat zij terugtreden uit het openbaar bestuur en de gewapende machten. Indien zij dat uit zichzelf doen leveren ze een bijdrage aan het proces van nationale verzoening en aan de vermindering van het leed van de nabestaanden. Integriteitsherstel van het openbaar bestuur opent de poort voor de nieuwe generaties om uit de schaduw van de moreel besmette machtspersonages van de vorige eeuw te treden, en nieuwe ervaringen van vreedzaam samenleven, vruchtbaar samenwerken en respectvolle vriendschap te scheppen.