Nickerie, Tuesday 18 May 2004  

Rijst is leven

Vietnam, één van de pioniers en één van ‘s werelds grootste verbruikers en uitvoerders van rijst, breekt op internationale fora een lans voor het uitroepen van dit jaar tot Internationaal Rijstjaar 2004. Het initiatief, met als slogan ‘Rijst is leven’, komt van de Verenigde Naties en wordt gepropageerd door de Wereld Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO), door gespecialiseerde onderzoekscentra, die zich toeleggen op de verbetering van de rijstvariëteiten en -teeltmethoden, en uiteraard door de 113 rijst producerende landen zelf.

Het feit dat een wereldjaar wordt gewijd aan een bepaald voedselgewas is uniek in de annalen van de VN. Rijst behoort samen met maïs en tarwe tot de drie belangrijkste graangewassen en is essentieel voor de voedselzekerheid. Immers, de helft van de wereldbevolking voedt zich met rijst. Niet zozeer uit culinaire overwegingen dan wel uit noodzaak; er is gewoon geen andere keuze. Rijst is dus leven en een belangrijke bijdrage aan het halveren van de honger in de wereld tegen 2015, zoals één van de acht Millenniumdoelstellingen van de Verenigde Naties luidt.

Omdat rijst voor drie miljard mensen een basisvoedsel is, worden rijstkorrels wel eens vergeleken met goudkorrels, die helaas niet met gouden stokjes of lepeltjes worden gegeten…

De teelt, de oogst en de verwerking verschaffen in de ontwikkelingslanden werk aan zowat 1 miljard plattelandsbewoners. Bijna viervijfde van de rijst in de wereld wordt verbouwd door keuterboeren in arme landen. In dit vierde jaar van de 21ste eeuw, waarin nog steeds meer dan 800 miljoen mensen ondervoed zijn, is de rijstteelt essentieel voor de voedselzekerheid, voor de vermindering van de armoede en voorde verbetering van de leefomstandigheden. Maar rijst biedt nog meer troeven.

Biodiversiteit

De rijstteelt is een zegen voor moeder Natuur. Vissen (karpers, tilapia), kikkers, slakken en eenden voelen zich niet alleen thuis in de rijstvelden maar zijn ook eetbaar voor de mens. Bovendien maken ze tegelijkertijd het onkruid en ongedierte onschadelijk. De velden zelf vormen ook een natuurlijk wapenarsenaal tegen insecten en roofdieren. Het stro dient als voeder voor de dieren (buffels, runderen, schapen, geiten) die op hun beurt zorgen voor organische mest, het klaarmaken van de velden en transport (buffels). Rijst wordt eveneens samen met groenten en fruit (bananen en kokosbomen) verbouwd.

Water en bodem

Een Aziatisch spreekwoord zegt: ‘Op de velden is er rijst, en in zijn water zijn er vissen’. Rijst is het enige graangewas dat tegen overstromingen bestand is. Het heeft ook meer water nodig dan gelijk welk ander gewas, en een deel van dat water kan voor andere doeleinden worden hergebruikt. Dankzij de terrasbouw kan er rijst geteeld worden op steile berghellingen, waardoor bodemerosie en aardverschuivingen worden tegengehouden en de ondergrond de nodige waterbevoorrading krijgt. Water en rijst zijn onlosmakelijk, de ene kan niet zonder de andere. En indien in de toekomst het water op aarde schaarser wordt, zoals wordt gevreesd, raakt de rijstbouw in de problemen.

Tewerkstelling en economie

Voor bijna 100 miljoen gezinnen in landen in Azië en Afrika is de rijstteelt en -verwerking niet alleen de belangrijkste inkomstenbron, maar is het gewas voor vele landen een belangrijk exportproduct dat deviezen in het laatje brengt. De wereldprijzen van rijst zijn in de voorbije twintig jaar gedaald in vergelijking met die van andere graangewassen, hetgeen uiteraard in het nadeel van de kleine boeren uitkomt. De link tussen de rijstprijs en hun inkomen, ergo voedselzekerheid, doet heel wat landen dan ook naar maatregelen grijpen om de rijstprijs op nationaal niveau te stabiliseren.

Op enkele uitzonderingen na zijn de grootste rijstproducenten ook de grootste rijstconsumenten. Die landen staan vaak voor het klassieke dilemma, te weten: een zo laag mogelijke rijstprijs voor de verbruikers (in de steden) en een zo hoog mogelijke voor de producenten (kleine boeren) en de export.

In de rijstbouw werken mannen en vrouwen, maar niet altijd op gelijke voet. Bij de introductie van bijvoorbeeld nieuwe irrigatietechnieken worden vrouwen vaak uitgesloten. Of leggen de mannen beslag op de rijstvelden van de vrouwen zodra deze dankzij nieuwe technologieën beter gaan renderen en dus meergeld opbrengen.

Wetenschap

De laatste decennia heeft de wetenschap grote vorderingen gemaakt op het gebied van rijstteelt. Zo heeft de‘Groene Revolutie’ van de jaren 1970 tot in de meest afgelegen gebieden betere variëteiten en productietechnieken verspreid, die erin geslaagd zijn aan de toenemende vraag te voldoen. De nieuwe variëteiten die thans worden ontwikkeld, hebben een grotere voedingswaarde, beperken het verlies na de oogst en zijn beter bestand tegen droogte en ongedierte. De nieuwste technieken die de gespecialiseerde onderzoekscentra aan het uitwerken zijn, hebben ook meer oog voor de ecologische duurzaamheid. Op de Internationale Rijstconferentie, die in februari op de hoofdzetel van de FAO in Rome samenkwam, werd het belang van rijst nogmaals onderstreept om tegen 2015 de honger in de wereld met de helft terug te dringen. Aangezien de vraag naar rijst in de toekomst een flink stuk hoger zal liggen dan het huidige aanbod, en de land- en waterreserves almaar meer onder druk zullen staan, zal er onverminderd gezocht moeten worden naar nieuwe productietechnologieën.

Dat gen-technologie niet per definitie dé oplossing biedt voor het verbeteren van (de opbrengst van) gewassen wordt bewezen door een tweetal wetenschappers die dit jaar de World Food Prize mogen delen. De prijs, 250.000 US dollar groot, gaat naar Yuan Longping, directeur-generaal van het China National Hybrid Rice Research and Development Center in China. Hij mag de prijs delen met dr Monty Jones uit Sierra Leone, voormalig senior rijstkweker bij het West Africa Rice Development Center (WARDA), op dit moment directielid van het Forum for Agricultural Research in Africa (FARA) in Ghana.

De prijs wordt hen toegekend vanwege hun jarenlange inspanningen op het gebied van het ontwikkelen van hybride rijstvariëteiten. Deze hybride rassen hebben gezorgd voor een verhoging van de opbrengst met gemiddeld 20 procent. Voor China betekent dit dat men in staat is om 60 miljoen inwoners extra van voeding te voorzien. In Afrika verwacht men dat er op termijn zo’n 20 miljoen boeren kunnen profiteren van de verbeterde rijstrassen.

naar boven

De verschillende soorten rijstteelt

Een van de opvallendste kenmerken van de rijstplant is dat hij onder verschillende milieuomstandigheden geteeld kan worden, in het bijzonder waar het gaat om de beschikbaarheid van water. Hij kan op hoogland geteeld worden, met alleen regen als bron van de watervoorziening, of, aan het andere uiterste, als een drijvend gewas op een onderlaag van water die verschillende meters diep kan zijn, en alles daartussen in. De voornaamste classificaties zijn dus gebaseerd op dit criterium. Een classificatie die voor Afrika is aangepast komt van WARDA

(West Africa Rice Development Center), die twee basistypen onderscheidt, namelijk droge en natte rijst.

Deze term omvat alle typen rijstteelt waarbij de bodem bedekt is met water van verschillende diepte gedurende een periode die de gehele groeicyclus kan beslaan. Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen mangrove rijstteelt en zoetwater rijstteelt.

De teelt van droge rijst wordt uitgeoefend op land dat zelden bedekt wordt door stilstaand water.

Dit wordt uitgeoefend op goed afgewaterde terreinen boven de vloedlijn, waar het water alleen verschaft wordt door de regen en het vermogen van de bodem om water vast te houden. Het wordt vaak uitgeoefend op zowel steile hellingen als zacht glooiende heuvels.

Over de gehele wereld beslaat droge rijstteelt 16 miljoen hectare, waarvan 4,5 miljoen in Brazilië alleen, waardoor dit land de grootste producent van dit type rijst is. Aziatische landen, die een klein deel van hun rijstarealen voor deze teelt gebruiken, gebruiken echter 9 miljoen hectares voor deze teeltvorm.

Zuiver droge rijstteelt overheerst in Afrika, waar het 60 procent van alle arealen omvat, oftewel 1,2 miljoen hectares. Deze arealen zijn als volgt onder bepaalde grote producenten verdeeld:

Sierra Leone 239.000 ha

Ivoorkust 392.000 ha

Liberia 180.000 ha

Guinee-Bissau 38.000 ha

Zaïre 250.000 ha

Nigeria 140.000 ha

Madagaskar 100.000 ha

Waar rijst op de traditionele manier geteeld wordt is de opbrengst nogal laag – circa1 ton/ha, en vaak zelfs lager. Waar het intensief geteeld wordt kan de opbrengst toenemen tot zoveel als 2,5 ton/ha, of zelfs hoger, afhankelijk van plaatselijke omstandigheden. De teelt van droge rijst is, zoals dat van andere droge gewassen, afhankelijk van de wisselvalligheden van het klimaat en de opbrengsten zijn daarom dus minder zeker dan die van rijst die met irrigatie geteeld wordt.Het water voor de rijst wordt vaak gedeeltelijk verschaft door grondwater dat dicht aan de oppervlakte ligt, en waar de plant de wortels inslaat. Deze teeltvorm komt voor aan de voet van hellingen, of in gebieden waar een ondoordringbare laag bijzonder gunstige omstandigheden schept. Daar hij profiteert van twee mogelijk waterbronnen, heeft grondwaterrijst over het algemeen een hogere en regelmatigere opbrengst dan zuiver droge rijst. Grondwater rijstteelt komt niet veel voor in Afrika, waar maar 2,5 procent van het totaal rijstareaal hiervoor gebruikt wordt. De onderstaande tabel verschaft een overzicht van de verschillende soorten rijstteelt in Afrika en hun belang. De volgende hoofdstukken zullen beperkt worden tot zuiver droge rijst in het licht van het belang daarvan.

Soorten rijstteelt in Afrika en hun belang (Bron: WARDA)

De basis teeltsystemen die voor droge rijst gebruikt worden zijn: wisselsystemen, pioniersystemen,vaste systemen.

Wisselbouw (shifting cultivation) is een wijdverspreid traditioneel systeem en is de overheersende productiemethode in Afrika, die ook in Suriname sinds jaar en dag door de inheemsen en marrons wordt toegepast. Het stuk land dat na openkappen en platbranden bouwrijp wordt gemaakt, is vaak te klein. Omdat gewoonlijk alleen eenvoudige gereedschappen hiervoor beschikbaar zijn, verwijdert hij over het algemeen alleen struiken, heesters en kleine bomen en laat hij de grotere bomen staan. Dit stelt de begroeiing in staat om zich snel te herstellen nadat het veld verlaten is.

De planter verbrandt alle begroeiing. Branden is een belangrijke fase van het proces, omdat het ervoor zorgt dat het land goed van ongewenste vegetatie, in het bijzonder onkruid, wordt ontdaan. Timing is belangrijk, en het branden geschiedt gewoonlijk aan het begin van het regenseizoen zodat de houtas als bemesting in de grond kan worden opgenomen.

De bodem wordt oppervlakkig bewerkt; vaak wordt alleen de bovenste laag omgewoeld met een schoffel. Er wordt dan gezaaid, en over het algemeen worden er zes tot acht zaden gelegd in een zaaigat. De inzaai wordt vaak gespreid zodat als de planten te maken krijgen met droogte, die plantjes die zich in een kritieke groeifase bevinden een kans op overleven hebben. Om dezelfde reden kan de boer ook soorten met verschillende groeicycli tegelijkertijd inzaaien. De zaaidichtheid is traditioneel laag.

Bij wisselsystemen komen tussenculturen veel voor. Rijst wordt dan tegelijk met andere gewassen zoals maïs, cassave, yams en specierijen geteeld. Bepaalde zaden worden soms in hetzelfde zaaigat gelegd. Cassave en yams worden gewoon tussen de rijstplanten geplant. Twee zaken verdienen een zekere mate van aandacht:

Hoewel onkruid gedurende het eerste jaar geen groot probleem vormt, kan het land na een aantal oogsten overwoekerd worden door onkruid; dit is een van de voornaamste oorzaken van dalende opbrengsten. Het wieden geschiedt geheel met de hand. Als dit te laat gebeurt, kan het leiden tot arbeidsproblemen die te groot zullen zijn om te beheersen.

Het is nodig om het gewas zorgvuldig te bewaken. De laatste handeling, de oogst, geschiedt ook met de hand. Allen de rijstaren wordt geoogst, hetgeen betekent dat dit onder alle weersomstandigheden kan geschieden. De oogst wordt gespreid, zowel vanwege de technieken die voor het zaaien gebruikt worden alsook omdat in sommige gevallen alleen hoeveelheden die in de avond teruggebracht kunnen worden naar het dorp geoogst worden. Na een of twee jaren van productie worden de problemen die deze productiemethode met zich meebrengt (onkruid, verlies van bodemvruchtbaarheid, et cetera) zo groot dat het land verlaten moet worden. Onder het traditioneel systeem kan het land acht tot tien jaar lang braak liggen; hierdoor kan de natuurlijke vegetatie zich goed herstellen. In de afgelopen jaren zijn de periodes waarin men land braak laat liggen steeds korter geworden: vanwege de bevolkingsdruk is het niet langer mogelijk het land braak te laten liggen. De planters keren daarom dus sneller terug naar eerder gebruikt land (binnen drie tot vijf jaar), waardoor de bodemvruchtbaarheid niet langer adequaat in stand gehouden kan worden.

Bovendien neemt de vraag van consumenten steeds toe vanwege toenemende urbanisatie. De opbrengsten verkregen met de traditionele wisselbouw van rijst zijn te laag om goed aan de vraag te voldoen. Er worden daarom dus pogingen ondernomen om de productie te intensiveren. Het zou erop lijken dat planters een vastere levenswijze moeten aannemen teneinde een systeem dat meer opbrengt te ontwikkelen. Hoe anders kunnen zij dan denken aan zorgvuldige ontginning van land, beheersing van erosie, en bemesting als zij toch van plan zijn om het land binnen een jaar te verlaten?

Rijst kan op twee manieren als een pioniersgewas geteeld worden:

I. Nadat het land plantklaar is gemaakt, kan de rijst geteeld worden als een verbeterend gewas, voor het planten van een andere gewassen. Dit type rijstteelt wordt voornamelijk uitgeoefend in Brazilië en soms in Afrika (Ivoorkust) en Madagaskar.

II. Rijst kan ook geteeld worden als een beschermend gewas voor jonge planten (koffie, cacao, citrus, rubberbomen, et cetera) of bosaanplanten. Dit type rijstteelt wordt uitgeoefend in Japan, Brazilië, Ivoorkust, Thailand, et cetera.

Deze twee teeltmethoden worden hier in een groep ondergebracht omdat zij een bijzonder kenmerk gemeen hebben: in beide methoden wordt de rijst als een tijdelijk bijproduct beschouwd, als een aanvulling op het hoofdgewas. Tegelijkertijd voorziet hij echter in de voedselbehoefte van de plaatselijke bevolking.

Beide methoden omvatten ook het verplaatsen van de rijstteelt: in het eerste geval naar braak land. Soms strekt dit zich uit naar gebieden waar de teelt van droge rijst hachelijk wordt; en in het tweede geval naar pas aangelegde aanplanten.

Alle vormen van vaste rijstteelt (moeten) voldoen aan een aantal regels:

• bemesting, afhankelijk van de behoeften van de planten;
• vermijden van snelle verarming van de bodem;
• maatregelen tegen erosie;
• afwisseling met peulgewassen;
• maatregelen tegen onkruid

Teneinde de investeringen in meststoffen, bestrijdingsmiddelen of arbeid op een lonende manier terug te verdienen, moeten er soorten geselecteerd worden die opbrengsten van tenminste 2,5 ton/ha garanderen. Intensieve teeltsystemen zijn mogelijk aangezien er specifieke teelttechnieken zijn ontwikkeld. Sommige voorbeelden zullen een idee geven van de verschillende benaderingen die over de gehele wereld gebruikt worden. De indeling is naar de graad van mechanisatie (handmatig, dierkracht, gedeeltelijke of volledige mechanisatie, et cetera).

Het land wordt zorgvuldig bewerkt met ploegen voortgetrokken door dieren, en het zaad wordt dan in de voren gelegd. Het gewas wordt met de hand onderhouden en de mate van bewerking voorkomt overwoekering door onkruid. Er wordt geen kunstmest gebruikt, en oogsten geschiedt met de hand.

De bewerking van het land en de inzaai geschieden mechanisch, met machines. Wieden en oogsten geschieden echter nog steeds met de hand. Het gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen is beperkt. De rijst wordt geteeld als onderdeel van een systeem waarin verschillende gewassen afwisselend op hetzelfde terrein geteeld worden (katoen, maïs, yams, et cetera).

Hier wordt de rijst op grote schaal geteeld en het gehele proces is van begin tot eind gemechaniseerd. Verbeterde zaden, kunstmest, bestrijdingsmiddelen en andere producten om het gewas te verzorgen worden vaak gebruikt en soms met een vliegtuig verspreid. Deze methode gelijkt op de grootschalige industriële teelt van rijst in de VS of Australië.

Met ‘belangrijke problemen’ worden problemen bedoeld die zich voordoen bij de ontwikkeling van droge rijstteelt, in termen van uitbreiding van arealen of in termen van intensivering.

In wisselbouwsystemen is onkruid niet zo’n probleem nadat een stuk bos is platgebrand en braak heeft gelegen. Na verscheidene oogsten wordt onkruid echter een probleem; na het derde of vierde jaar overwoekert onkruid het land in zodanige mate dat het terrein verlaten moet worden.

In een vast systeem is onkruid een groot probleem en vereist constante bestrijding. In tegenstelling tot waar rijst geteeld wordt in stilstaand water kan men niet profiteren van de effectieve beheersing van onkruid middels overplanting en onder water zetten. Het is echter mogelijk om overwoekering door onkruid te beperken door wieden met de hand, mechanische of chemische bestrijding, of een combinatie van methoden.

In traditionele systemen profiteren de gewassen van reserves die zijn aangelegd toen het land bos was en versterking van de bodem door het verbranden van de begroeiing. Deze eerste vruchtbaarheid is echter tijdelijk. Bij het ontbreken van aanvullende bemesting en van het gebruik van plantafval, wordt de bodem al gauw onvruchtbaar. Dit leidt dan tot een aanzienlijke daling van de opbrengsten.

De overwoekering door onkruid was een van de redenen voor wisselbouw, daar planters alleen het braak laten liggen kenden als methode om de bodem zich te laten herstellen.

Teneinde de vruchtbaarheid van de bodem voor langere tijd te behouden en goede oogsten te verkrijgen, is het nodig om kunstmest (stikstof, fosfor, kalium, NPK) of, waar mogelijk, organische mest (dierlijke uitwerpselen, compost, enzovoort) te gebruiken. In sommige gevallen wordt de natuurlijke lage vruchtbaarheid vergroot doordat de bodem toxisch is vanwege zijn hoge zuurgraad, waardoor opbrengsten afnemen. Deze problemen kunnen aangepakt worden door toevoeging van kalk aan de bodem.

Droge rijst is afhankelijk van plaatselijke condities voor zijn watervoorziening: als de regenval onvoldoende of onregelmatig is, of als de bodem het water niet vasthoudt, krijgt het gewas onvoldoende water en de opbrengsten zullen eronder lijden.

Droge rijst kan beter geteeld worden in gebieden met goede bodems en voldoende regenval. Het is ook wijs om soorten te gebruiken die bestand zijn tegen de wisselvalligheden van het klimaat. De voorkeur dient eerder uit te gaan naar soorten met stabiele opbrengsten dan naar soorten die veel opbrengen als de omstandigheden goed zijn, maar bezwijken onder slechte omstandigheden. Het is ook mogelijk om teeltmethoden te gebruiken zoals zorgvuldige bewerking van de bodem, filtreren van de regen toestaan, of anti-erosiedammen aanleggen om het risico van wegspoelen te verminderen.

Sommige ziekten kunnen gevaarlijk zijn voor rijst. In Afrika is de gevaarlijkste ziekte meeldauw, die in zeer besmettelijke soorten de oogst geheel kan vernietigen. Meeldauw tast de bladeren en bloeiwijze aan.

In de droge rijstteelt is deze ziekte vaak ernstiger dan waar rijst geteeld wordt met irrigatie en goede waterbeheersing. Teneinde grote oogstverliezen te voorkomen, is het belangrijk om soorten te gebruiken die resistent zijn tegen deze ziekte, daar chemische bestrijding nogal kostbaar is. Andere aandoeningen tasten de bladeren en schedes aan.

Het werk van onderzoeksinstituten over de gehele wereld heeft rijstsoorten opgeleverd die goed bestand zijn tegen ziekten, zodat dit probleem nu niet meer zo erg is als voorheen. Deze instituten zijn ook zeer alert op de ontwikkeling van andere ziekten die zouden kunnen uitbreken waar gewassen op grote schaal geteeld worden en dus een gevaar zouden kunnen vormen.

Als alle bovengenoemde problemen zijn aangepakt, kan de planter zijn vast systeem van droge rijstteelt uitbreiden door of het in te zaaien areaal uit te breiden, of de opbrengsten te vergroten. Als hij kiest voor uitbreiding van het areaal, zal hij de stap naar mechanisatie moeten maken. Voor de verhoging van de productie zal hij chemische bestrijding van onkruid en verscheidene andere technische oplossingen moeten toepassen. De beschikbaarheid van zaaizaad van hoogproducerende variëteiten, die daarnaast ook resistent zijn tegen de meest voorkomende zieketen en plagen is hierin een cruciale factor.

Er is echter nog steeds veel werk te verzetten op het stuk van de mechanisatie; zo zijn er (nog) geen geschikte oogstmachines beschikbaar voor middengrote arealen (3 tot 15 ha). Onderzoeksinstituten zijn bekend met dit probleem en zijn bezig met het ontwikkelen van geschikte machines die kleiner, goedkoper en minder omslachtig zijn dan de combine, die in de natte rijstteelt wordt gebruikt, maar hetzelfde werk doen.

In Suriname wordt droge rijstteelt uitsluitend door binnenlandbewoners uitgeoefend, op het niveau van voorziening in de eigen behoefte. Teneinde de productie te vergroten en de behoeften van andere (stedelijke) gemeenschappen te supplementeren, is het belangrijk dat de planters gestimuleerd worden om hoeveelheden te produceren die groter zijn dan hun behoeften. De productie van rijst moet daarom dus winstgevend zijn en het marketingnetwerk goed gestructureerd. Regelingen daartoe moeten op korte termijn worden getroffen.

Het potentieel voor de teelt van rijst, zowel nat als droog, is groot in Suriname. Een van de belangrijkste factoren die bijdragen tot het succes van de rijstteelt is de beschikbaarheid van kwalitatief goed zaaizaad, naast een goed georganiseerd van marketingnetwerk. Dat de voorlichting in een dergelijke opzet en aanpak niet mag ontbreken, is een voorwaarde die nauwelijks nadere omschrijving behoeft. Het scheppen van productiemogelijkheden in het binnenland is een uitermate bruikbaar instrument om de urbanisatie tegen te gaan.

naar boven

Bron:
	, 18-05-2004

  terug naar het nieuwsoverzicht

WWW.NICKERIE.NET

Copyright © 2004. All rights reserved.

Designed by Galactica's Graphics